Η πολιτική αφύπνιση των αυτοχθόνων λαών

Τα ξεχασμένα θύματα της αποικιοκρατίας έρχονται δυναμικά στο προσκήνιο την εποχή της παγκοσμιοποίησης

Tου Πετρου Παπακωνσταντινου

Το περιστατικό έλαβε χώρα στη διάρκεια συνόδου κορυφής των χωρών της Λατινικής Αμερικής, το 2003, όταν βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη αυτό που πολιτογραφήθηκε, με κάποια δόση υπερβολής, ως «αριστερή στροφή» της ηπείρου. Ο πρόεδρος της Βραζιλίας Λουίς Ινάσιο «Λούλα» ντα Σίλβα, παλιός τορναδόρος και ηγέτης του Κόμματος των Εργατών, δήλωσε ότι «ο λαός του» περίμενε πολλές δεκαετίες μέχρι να καταλάβει την εξουσία. Ο τότε πρόεδρος του Περού, Αλεχάντρο Τολέδο, ένας από τους 16 γόνους ζεύγους Ινδιάνων αγροτών, απάντησε: «Πάλι καλά. Ο δικός μου λαός χρειάστηκε να περιμένει 500 χρόνια», υπονοώντας τη διά πυρός και σιδήρου υποδούλωση των ιθαγενών της Λατινικής Αμερικής από τους Ευρωπαίους «κονκισταδόρες».

Το σημείο καμπής

Η αλήθεια είναι ότι ο Τολέδο, ο οποίος εργάστηκε στην Παγκόσμια Τράπεζα προτού εκλεγεί πρόεδρος και στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ μετά τη λήξη της θητείας του, αποτέλεσε παράδειγμα αυτόχθονα πολιτικού που προσαρμόστηκε στη «συναίνεση της Ουάσιγκτον» τόσο άνετα, όσο οι Ινδιάνοι που παίζουν ρόλους κομπάρσων στις ταινίες του Χόλιγουντ. Ωστόσο, η συνάντηση της Αριστεράς με το φαινόμενο του «ιθαγενισμού» στη Λατινική Αμερική -όπου οι αυτόχθονες ανέρχονται σε 44 εκατομμύρια, δηλαδή γύρω στο 10% του συνολικού πληθυσμού- αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα πολιτικά φαινόμενα που άλλαξαν την όψη της ηπείρου κατά την τελευταία δεκαετία.

Σημείο καμπής, σ’ αυτήν την πορεία, υπήρξε ο εκλογικός θρίαμβος του Ινδιάνου Εβο Μοράλες, ηγέτη του «Κινήματος για τον Σοσιαλισμό» (MAS) στη Βολιβία το 2005. Μαζί με τον «mestizo» (μιγάς) με ισπανικές, ινδιάνικες και αφροαμερικανικές ρίζες, Ούγκο Τσάβες, τον πρόεδρο του Ισημερινού (άλλης μιας χώρας όπου το κίνημα των αυτοχθόνων παίζει βασικό ρόλο) Ραφαέλ Κορέα και, βέβαια, τον Φιντέλ Κάστρο, ο Μοράλες πρωταγωνιστεί στον «άξονα του ριζοσπαστισμού» που αναστατώνει τον αμερικανικό Νότο. Αυτές τις μέρες, η συνταγματική αλλαγή που προωθεί ο Μοράλες προς όφελος των ιθαγενών και οι βίαιες αντιδράσεις της παλιάς ολιγαρχίας έχουν φέρει τη Βολιβία στο χείλος του εμφυλίου διχασμού.

Η επιστροφή των αυτοχθόνων στο πολιτικό και πολιτιστικό προσκήνιο δεν έχει πάντα τον ίδιο, ριζοσπαστικό χαρακτήρα, ωστόσο πρόκειται για ένα φαινόμενο που κερδίζει διαρκώς σε έκταση κατά την τελευταία εικοσαετία. Το 1992, η Ριγκομπέρτα Μεντσού, από τη φυλή των Μάγια της Γουατεμάλας, που έχασε τους γονείς της, δύο αδέλφια και τρία ανίψια από το στρατιωτικό καθεστώς, έγινε παγκόσμιο σύμβολο, όταν της απονεμήθηκε το βραβείο Νομπέλ Ειρήνης.

Το 1994, η εξέγερση των Ζαπατίστας στην επαρχία Τσιάπας, στο Μεξικό, αποτέλεσε γεγονός τεράστιας σημειολογικής σημασίας: το τοπικό, μια εξέγερση για τα άμεσα δικαιώματα των αυτοχθόνων στη ζούγκλα Λακαντόνα, συνδέθηκε με το οικουμενικό, την αμφισβήτηση του παγκοσμιοποιημένου νεοφιλελευθερισμού, και οι Ζαπατίστας του υποδιοικητή Μάρκος -ένα κατά βάση ειρηνικό κίνημα- έγιναν μαγνήτης για Δυτικούς διανοούμενους, όπως ο Ζοζέ Σαραμάγκο, ο Μανού Τσάο, ο Ιγνάσιο Ραμονέ, ο Νόαμ Τσόμσκι και ο Τζον Χολογουέι.

Αν και η Λατινική Αμερική αποτελεί την πιο χτυπητή περίπτωση, το φαινόμενο δεν περιορίζεται εκεί. Υπολογίζεται ότι σήμερα επιβιώνουν περίπου 350 εκατομμύρια αυτοχθόνων, διασκορπισμένα σε περισσότερες από 70 χώρες. Η ενισχυμένη αυτοσυνείδηση και ο αναγεννημένος διεκδικητισμός τους εκφράζεται σε μια μεγάλη γεωγραφική ζώνη - άλλοτε βίαια, όπως στην εξέγερση των Αβορίγινων της Αυστραλίας στο Σίδνεϊ, το 2004, άλλοτε ειρηνικά, όπως με τις πρωτοβουλίες των Εσκιμώων της Γροιλανδίας για σύνταξη λεξικού της γλώσσας τους, δημιουργία ξεχωριστών σχολείων και πολιτιστική αυτονομία.

Η αυξανόμενη πίεση «από τα κάτω» -σε συνδυασμό, για να πούμε την αλήθεια, με την κυριαρχία του «πολιτικά ορθού», της «πολυπολιτισμικότητας» και της άρνησης των εθνικά ομογενών προτύπων, όχι πάντα με τις αγαθότερες των προθέσεων, στον Βορρά- είχε την αντανάκλασή της και στους διεθνείς οργανισμούς. Πρόσφατα, στις 13 Σεπτεμβρίου, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ενέκρινε τη Διακήρυξη για τα Δικαιώματα των Αυτοχθόνων Λαών. Η UNESCO υλοποιεί το πρόγραμμα LINKS (Τοπικά και Ιθαγενή Συστήματα Γνώσης) με στόχο την προστασία και ενίσχυση της ιδιόμορφα γόνιμης τεχνογνωσίας των αυτοχθόνων λαών γύρω από τη διαχείριση του περιβάλλοντος, τις παραδοσιακές θεραπείες κ.ά.

Κατά ένα τρόπο, η αφύπνιση των αυτοχθόνων λαών αποτελεί ένα από τα απρόβλεπτα, «ιστορικά ατυχήματα» της παγκοσμιοποίησης. Η χωρίς φραγμούς επέλαση πολυεθνικών εταιρειών (τροφίμων, φαρμακευτικών, κατασκευαστικών, μεταλλευτικών κ.ά.) που σφετερίζονται τη γη, τη γενετική κληρονομιά, τον ορυκτό πλούτο και την ξυλεία στις περιοχές των ιθαγενών, θρέφει τη ριζοσπαστικοποίησή τους. Την ίδια στιγμή, οι μέχρι χθες ξεχασμένοι πληθυσμοί βρίσκουν νέους συμμάχους στα κινήματα της Δύσης για την προστασία του περιβάλλοντος και τη χαλιναγώγηση της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, ενώ οι νέες τεχνολογίες της Πληροφορικής και του Διαδικτύου ρίχνουν τα σύνορα ανάμεσα στη ζούγκλα της Αμαζονίας ή τα ανεμοδαρμένα χωριά των Ανδεων και τις δυτικές μητροπόλεις.

Αλλά και η αυξανόμενη αμφισβήτηση, από τμήμα των δυτικών κοινωνιών, της προοπτικής ενός καταθλιπτικά ομογενοποιημένου κόσμου, που θα τρώει τα ίδια, γενετικώς τροποποιημένα, τρόφιμα, στα ίδια φαστ φουντ, θα φοράει τα ίδια ρούχα, θα βλέπει τις ίδιες ταινίες και θα ακούει τους ίδιους δίσκους, αφαιρεί από την προστασία των αυτοχθόνων λαών την «εξωτική» αύρα της και την αναγορεύει σε καθολικό, «οικουμενικό» πρόβλημα της εποχής μας.

Το ραντεβού Αριστεράς και ιθαγενών καθυστέρησε Η αρχή κατά την οποία «ο εχθρός του εχθρού μου είναι φίλος μου», διευκολύνει τακτικές συγκλίσεις, αλλά δεν αρκεί για να θεμελιώσει μακρόπνοες, στρατηγικές συμμαχίες. Αυτό ισχύει και για τη σχέση της λατινοαμερικανικής Αριστεράς με τους ιθαγενείς, μια σχέση περισσότερο σύνθετη από ό,τι θα πίστευαν μακρινοί παρατηρητές, με έντονα ρομαντική διάθεση. Αίφνης, το ριζοσπαστικό, αλλά πλουραλιστικό πείραμα των Σαντινίστας στη Νικαράγουα- που πολεμήθηκε λυσσαλέα από την Αμερική του Ρίγκαν, αλλά υποστηρίχθηκε από μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις και τη Σοσιαλιστική Διεθνή- άρχισε να «αιμορραγεί» πολιτικά ακριβώς από τη σφοδρή αντίσταση των ινδιάνικων φυλών. Οχι εντελώς απροσδόκητα, καθώς το πρόγραμμα των Σαντινίστας δεν είχε ούτε μία λέξη για τα δικαιώματα των ιθαγενών. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Λατινική Αμερική αποτέλεσε το πιο προνομιακό, σε διεθνή κλίμακα, πεδίο για την ανάπτυξη αριστερών ρευμάτων, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις πήραν και ένοπλη μορφή. Μάλιστα, η λατινοαμερικανική Αριστερά κατάφερε να διατηρήσει την αυτονομία της απέναντι στη Μέκκα και τη Μεδίνα του διεθνούς σοσιαλισμού, τη Μόσχα και το Πεκίνο, συνδυάζοντας τον Μαρξ με τον Μπολίβαρ, ώστε «η επανάσταση να μιλάει ισπανικά» και όχι ρώσικα ή κινέζικα, όπως αρέσκονταν να υπενθυμίζουν ο Κάστρο και ο Γκεβάρα. Ενστικτώδης ψυχρότητα Ωστόσο, παρέμενε γνήσιο τέκνο του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και σοσιαλισμού, με ένα σχέδιο κοινωνικής αλλαγής και εθνικής αναγέννησης, εμπνεόμενο από οικουμενικές αξίες, ανεξάρτητα από διαφορές φυλής και θρησκείας. Από εδώ και η ενστικτώδης ψυχρότητα απέναντι στις αρχαϊκές κοινότητες των Ινδιάνων, με τον παραδοσιακό τρόπο ζωής στις κατά βάση απομονωμένες, αγροτικές περιοχές των Ανδεων και της ζούγκλας. Υπήρχαν, βέβαια, εξαιρέσεις: Ο κομμουνιστής Περουβιανός ηγέτης Χοσέ Κάρλος Μαριάντενγκι ήταν από τους πρώτους που διείδαν το ριζοσπαστικό δυναμικό των ιθαγενών. Οσο για τον Γκεβάρα δεν είναι τυχαίο ότι ξεκίνησε το τελευταίο, μοιραίο εγχείρημά του στα βουνά της Βολιβίας. Ωστόσο, οι εξαιρέσεις απλώς επιβεβαίωναν τον κανόνα. Η εμπειρία των Σαντινίστας αποτέλεσε οδυνηρό, αλλά χρήσιμο μάθημα. Από τη δεκαετία του ’80, με πρώτη την αριστερά της Γουατεμάλας, πολλά αριστερά κινήματα της ηπείρου αρχίζουν να απευθύνονται συστηματικά στους ιθαγενείς. Το έδαφος για το ιστορικό αυτό ραντεβού έχει καλλιεργηθεί από τις μεγάλες κοινωνικές αλλαγές των προηγούμενων δεκαετιών. Αλλού Ινδιάνοι ξεριζώνονταν από τα χωριά και τις παραδοσιακές καλλιέργειές τους, για να πεταχτούν στα αστικά κέντρα, όπου, μαζί με τις παραγκουπόλεις και την αποβιταμίνωση, συναντούσαν τη μισθωτή εργασία, τα συνδικάτα και τα αριστερά κόμματα. Αλλού, οι εργάτες των ορυχείων και της βιομηχανίας απολύονταν, θύματα των νεοφιλελεύθερων αναδιαρθρώσεων και κατέφευγαν στις παραδοσιακές καλλιέργειες της κόκας ή του καλαμποκιού, μεταφέροντας στις ιθαγενείς κοινότητες τα «καινά δαιμόνια» της πόλης. Η διασταύρωση έδωσε μια ποικιλία των πιο διαφορετικών πολιτικών κινημάτων τη δεκαετία του ’90, στο ασταθές έδαφος που είχε αφήσει πίσω της η κατάρρευση του ιστορικού κομμουνισμού και η δεξιά μετάλλαξη της ιστορικής σοσιαλδημοκρατίας. Στο Μεξικό, οι Ζαπατίστας έγιναν το πρότυπο ενός «μεταμοντέρνου» κινήματος, που δεν διεκδικεί την πολιτική εξουσία, είτε με την ψήφο, είτε με τα όπλα, αλλά το δικαίωμα της τοπικής αυτοκυβέρνησης, χωρίς να θέτει ζήτημα απόσχισης. Στη Βολιβία και τον Ισημερινό, επιχειρείται ριζοσπαστική αλλαγή μέσω της πολιτικής εξουσίας, σε συνθήκες πολιτικού πλουραλισμού, αλλά και διαρκούς κοινωνικούς πόλωσης, με βίαιες εξεγέρσεις και αντιεξεγέρσεις. Σε άλλες χώρες, τα κινήματα των ιθαγενών λειτουργούν ως «ομάδες πίεσης» στο εσωτερικό μεγάλων κοινοβουλευτικών συνασπισμών. Ανοιχτά ερωτήματα Σε κάθε περίπτωση, τα ερωτήματα παραμένουν ανοιχτά. Πώς μπορεί να συνδυαστεί αποτελεσματικά η τοπική αυτοκυβέρνηση με την ανάγκη της ορθολογικής διαχείρισης των φυσικών πόρων από την κεντρική εξουσία, προς όφελος της εθνικής συνοχής και των συμφερόντων του κοινωνικού συνόλου; Πώς θα αντιμετωπισθούν οι κίνδυνοι να οδηγήσουν ορισμένες πολύ προχωρημένες μεταρρυθμίσεις- όπως για παράδειγμα το δικαίωμα που δίνει ο Μοράλες στις ιθαγενείς κοινότητες να απονέμουν δικαιοσύνη με τους δικούς τους κανόνες- σε παγίωση αρχαϊκών, πατερναλιστικών πρακτικών, σε βάρος των γυναικών και των νέων; Εν τέλει, πώς θα προστατευθεί η διαφορετικότητα και η τοπικότητα χωρίς να χαθούν θεμελιώδεις, οικουμενικές αξίες και χωρίς να κατακερματισθεί η ίδια η χώρα; Οπως και να έχουν τα πράγματα, η Λατινική Αμερική παραμένει ένα γιγαντιαίο, πειραματικό εργαστήριο που έχει πολλά και πολλούς να διδάξει, με τις επιτυχίες και τις αποτυχίες της. Info - Marta Harnecker, «Making the Impossible, Possible», Siglo XXI, 2000. - «Amerique Latine: Et hop, a gauche»!, Courrier International, 13-19 novembre 2003. - Christiane Galus, «Le reveil des peuples autochtones», Le Monde, 10 decembre 2007. - Donna Lee Van Cott, «Indigenous Peoples and the Left in Latin America», εισήγηση στο πανεπιστήμιο της βρετανικής Κολομβίας, Βανκούβερ, 25-27/5/2007.

http://www.kathimerini.gr/