Εθνικό κράτος εναντίον παγκοσμιοποίησης;

ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ 4/1/2008


Οι αγορές απαιτούν ισχυρή εκτελεστική εξουσία και αδύναμο δημοκρατικό έλεγχο

Αντώνης Λιάκος

Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών

Αποτελεί η παγκοσμιοποίηση το αντίπαλο δέος των εθνικών κρατών; Είναι το εθνικό κράτος το τελευταίο οχυρό εναντίον της; Είναι επομένως αντιστασιακή πράξη η υπεράσπισή του κράτους, η διαφύλαξη όσων σχετίζονται μαζί του, προπαντός της εθνικής ιδεολογίας αλλά και του κρατισμού; Εχει υποστηριχτεί με σθένος, τον τελευταίο καιρό στην Ελλάδα, ότι «το μόνο καταφύγιο απέναντι στην επέλαση του κοσμοπολίτικου κεφαλαίου είναι το έθνος, η πατρίδα». Κατά παράδοξο τρόπο η ιδέα της αντίθεσης ανάμεσα στο εθνικό κράτος και στην παγκοσμιοποίηση λειτούργησε ως μια σιωπηλή παραδοχή σε πολλούς πολιτικούς χώρους και βάδισε παράλληλα με μια άλλη μυθολογία που προέρχεται από τους αναφανδόν υποστηρικτές της παγκοσμιοποίησης. Οτι δηλαδή η παγκοσμιοποίηση προωθεί τις δυνάμεις της αγοράς έναντι του κράτους, άρα χρειάζεται όλο και λιγότερο κράτος και ότι αυτός ο περιορισμός του κράτους ελαχιστοποιεί τις αυταρχικές εκφάνσεις του και επεκτείνει και ενισχύει τη δημοκρατία. Πάνω στις ιδέες αυτές παίζεται ένα περίεργο πινγκ πονγκ. Αντιπαρατίθενται δύο μοντέλα δημοκρατίας: το ένα δίνει έμφαση στα δικαιώματα και στον πλουραλισμό, ενώ το άλλο στη λαϊκή κυριαρχία. Εκείνο που θέλω να υποστηρίξω εδώ είναι ότι η αντιπαράθεση αυτή δεν συμφωνεί με τις πραγματικότητες όπως διαμορφώνονται και ότι πληθαίνουν οι αναλύσεις που επιχειρηματολογούν υπέρ ενός άλλου, διαφορετικού τρόπου να βλέπουμε τη σχέση εθνικού κράτους και παγκοσμιοποίησης.

Ασύμμετρες συμπράξεις

Από τις διαδηλώσεις εναντίον της παγκοσμιοποίησης

Η παγκοσμιοποίηση χτίζεται όχι εναντίον των εθνικών κρατών, αλλά μέσω των εθνικών κρατών. Τα εθνικά κράτη είναι άκρως αναμεμειγμένα στη δημιουργία ευρύτερων οικονομικών χώρων, δημιουργούν θεσμούς για να τους στηρίξουν και για να τους ελέγξουν, μπαίνοντας σε μια διαδικασία στην οποία η επέκταση γίνεται αναγκαία για να μην υστερήσει κανείς έναντι των ανταγωνιστών του. Αλλά η συμμετοχή στην παγκοσμιοποίηση δεν είναι άνευ όρων και ορίων. Π.χ. τα κράτη ενθαρρύνουν ορισμένες ροές και αποθαρρύνουν άλλες, όπως π.χ. τη μετακίνηση ανθρώπων. Ενθαρρύνουν την τυποποίηση των κανόνων χρηματοπιστωτικά, την αποθαρρύνουν σε άλλα, λ.χ. κοινωνικά ζητήματα. Η παγκοσμιοποίηση είναι επιλεκτι

κή. Συμμετοχή και επιλεκτικότητα στις διαδικασίες παγκοσμιοποίησης έχουν ως συνέπεια μερικοί τομείς του κράτους να είναι περισσότερο παγκοσμιοποιημένοι από άλλους και να έχουν προνομιακές σχέσεις με την παγκοσμιοποίηση. Το γεγονός αυτό φέρνει τη γραμμή της αντιπαράθεσης όχι ανάμεσα στο εθνικό κράτος και στην παγκοσμιοποιημένη αγορά, αλλά στο εσωτερικό του κράτους, εντός του οποίου δημιουργούνται ασύμμετρες συμπράξεις με εταίρους της παγκοσμιοποιημένης αγοράς.

Ελλειμμα δημοκρατίας

Η παγκοσμιοποίηση αλλάζει τους συσχετισμούς και τις ισορροπίες δυνάμεων εντός του εθνικού κράτους. Οι προνομιακές σχέσεις με την αγορά ενισχύουν ορισμένους πόλους εξουσίας σε σχέση με άλλους. Η ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας σε βάρος της νομοθετικής αποτελεί ένα παράγωγο αυτής της διαπλοκής. Είναι μύθος ότι το κράτος αναλαμβάνει να διορθώσει τις ανεπάρκειες της αγοράς. Στην πραγματικότητα λειτουργεί και ως ατζέντης της αγοράς για την κρατική ενδοχώρα, αλλά και για την επέκταση των αγορών στο εσωτερικό και στο εξωτερικό της επικράτειας. Το κράτος δηλαδή λειτουργεί ως μοχλός για το άνοιγμα των κοινωνιών στην παγκοσμιοποιημένη

αγορά. Διαπιστώνει κανείς ότι καταρρέει και ένας άλλος μύθος, δηλαδή ότι οι αγορές απαιτούν ολοένα και λιγότερο κράτος. Δεν απαιτούν λιγότερο κράτος, αλλά λιγότερο έλεγχο. Αλλά το κράτος επεκτείνει την ισχύ του γιατί οι αγορές απαιτούν υποστήριξη. Υποστήριξη ασφάλειας, υποδομών, ανταγωνισμού και ενίσχυσης κ.λπ. Αλλάζει η μορφή της κρατικής ισχύος.

Η αλλαγή του συσχετισμού ανάμεσα σε πόλους εξουσίας του κράτους έχει ως συνέπεια το αυξανόμενο έλλειμμα δημοκρατίας. Παρά τη ρητορική εναντίον των διακρίσεων και υπέρ μιας πολιτικής ενίσχυσης της διαφορετικότητας, οι μεγάλες αποφάσεις ελάχιστα περνούν από τα αντιπροσωπευτικά σώματα. Και εδώ παρατηρούμε ότι συμβαίνει κατ΄ αναλογία και στο κράτος. Για ποια ζητήματα, από όλα όσα αφορούν τη ζωή μας και το μέλλον των κοινωνιών μας, νομοθετούν τα αντιπροσωπευτικά σώματα και για ποια όχι; Είναι συγκριτικά περισσότερα ή λιγότερα σε σχέση με προηγούμενες δεκαετίες και εποχές; Ολα αυτά δείχνουν ότι όχι μόνο η παγκοσμιοποίηση χτίζεται με τα εθνικά κράτη, αλλά και ότι αλλάζει η φύση του κράτους. Παγκοσμιοποίηση δεν σημαίνει αδύνατα κράτη, αλλά κράτη προσαρμοσμένα στο παράδειγμα της παγκοσμιοποίησης, επομένως διαφορετικά κράτη, κράτη με ισχυρή εκτελεστική εξουσία και αδύναμο δημοκρατικό έλεγχο.

Ιστορικά προηγούμενα

Η επιχειρηματολογία αυτή μπορεί να ενισχυθεί και από μια παράλληλη ανάγνωση του τρόπου ανάδυσης των ίδιων των εθνικών κρατών. Τα εθνικά κράτη δεν αναδύθηκαν ως το αντίπαλο δέος των προεθνικών αυτοκρατορικών ή κάθε είδους μη εθνικών κυριαρχιών. Εγιναν το αντίπαλο δέος σε μια εποχή στην οποία το παράδειγμα της πολιτικής άλλαζε και στο οποίο ακόμη και οι αυτοκρατορίες προσπαθούσαν να προσαρμοστούν και να γίνουν εθνικές. Κάθε είδους κυριαρχία, σε ένα πλαίσιο που ενίσχυε την εθνική κυριαρχία, μετατράπηκε σε εθνική κυριαρχία. Τα κατάφεραν καλύτερα εκείνες οι επικράτειες που προσαρμόστηκαν ταχύτερα και πιο ολοκληρωμένα και έγιναν εθνικά κράτη. Αλλωστε ούτε όλα τα κινήματα που οδήγησαν σε εθνικά κράτη είχαν χαρακτήρα εθνικό. Τον απέκτησαν στον βαθμό που το μόνο παράδειγμα συγκρότησης κρατών ήταν το εθνικό. Δηλαδή οι όποιες και ποικίλες επιδιώξεις κυριαρχίας προσαρμόστηκαν σιγά-σιγά στο

μοντέλο της εθνικής-κρατικής κυριαρχίας. Αυτή η οπτική μπορεί να επαληθευτεί και από την ανάγνωση του παραδείγματος της ανάδυσης των εθνικών κρατών στη δική μας περιοχή, της πρώην Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Επομένως το παράδειγμα στο οποίο προσαρμόζονται τα κράτη χτίζεται με τη συμβολή των κρατών, όπως χτίστηκε το σύστημα των εθνικών κρατών με την εμπλοκή των ίδιων των εθνικών κρατών, αλλάζοντάς τα ταυτόχρονα σε εθνικά κράτη. Κατ΄ αναλογία, και τώρα τα εθνικά κράτη προσαρμόζονται στην παγκοσμιοποίηση και ταυτόχρονα τη χτίζουν, μεταβαλλόμενα τα ίδια σε αποκρυσταλλώσεις της παγκοσμιοποίησης.

Περιφερειακές παγκοσμιοποιήσεις

Η παγκοσμιοποίηση ως διαδικασία και συνθήκη αλλαγών δεν έχει τον ίδιο χαρακτήρα σ΄ όλο τον κόσμο, παρά το όνομά της. Είναι διαφορετική στην Ευρώπη, όπου η ΕΕ παίζει ρυθμιστικό ρόλο, από άλλες περιοχές όπως λ.χ. η Απω Ανατολή. Η περιφερειακότητα (π.χ. η Ευρώπη) αποτελεί όχι απλώς έναν ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στο εθνικό και στο παγκόσμιο, αλλά τον τρόπο με το οποίο το πρώτο εντάσσεται στο δεύτερο. Κανονικά δεν πρέπει να μιλάμε για παγκοσμιοποίηση στον ενικό αλλά στον πληθυντικό. Γιατί αποτελείται από ολοποιητικές διαδικασίες με διαφορετικό εύρος. Η μία επικάθεται ή, καλύτερα, κλειδώνει πάνω στην άλλη. Αν επομένως παραδεχτούμε ότι η αντιπαράθεση εθνικού κράτους- παγκοσμιοποίησης είναι μύθος, όπως επίσης μύθος είναι ότι τη δημοκρατία την περιφρουρεί είτε το εθνικό κράτος είτε οι αγορές, τότε μπορούμε να σκεφτούμε πιο αποτελεσματικά και πιο δημιουργικά. Πρώτο, πρέπει να σκεφτόμαστε όχι το κράτος συνολικά, αλλά τους άνισους και ασύμβατους μετασχηματισμούς στο εσωτερικό του. Δεύτερο, πρέπει να σκεφτόμαστε την παγκοσμιοποίηση ως συνάρθρωση αλληλοεπικαλυπτόμενων περιοχών κυριαρχίας. Τι σημαίνουν αυτά; Να επιμένουμε στον εκδημοκρατισμό και στη διαφάνεια. Στη μείωση των διακρίσεων και των ανισοτήτων πρόσβασης στα δημόσια αγαθά. Το κυρίως ζητούμενο είναι πώς μπορεί να δημιουργηθεί στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, όπου η έννοια δημόσιο και ιδιωτικό αλλάζουν συμφραζόμενα, μια προοδευτική αλλά ρεαλιστική πολιτική ατζέντα. Η απομάκρυνση βέβαια από το αφελές δίλημμα εθνικό κράτος ή παγκοσμιοποίηση αποτελεί στοιχειώδη προϋπόθεση. *