ο Ζίζεκ για το “οι ζωές των άλλων”

18 Μαΐου 2007 ,

από τον Σλάβοϊ Ζίζεκ

Με το περιορισμό του δράματος σε ένα απλό προσωπικό καπρίτσιο, το “οι Ζωές των άλλων” αποτυγχάνει να συλλάβει τον πραγματικό τρόμο της ΛΔΓ

To “Οι ζωές των άλλων” του Florian Henckel von Donnersmarck - η βραβευμένη με Όσκαρ ταινία αυτής της χρόνιας για τη ζωή την περίοδο της Στάζι , την ανατολικογερμανική μυστική αστυνομία - έχει επευφημητικά συγκριθεί αρκετές φορές με την κωμωδία του 2003 “Good Bye, Lenin!” του Ulrich Becker. Ο ισχυρισμός είναι ότι παρέχει την διορθωτική ματιά στην συναισθηματική Ostalgie (νοσταλγία για την ανατολή) του Good Bye, Lenin!, απεικονίζοντας το πως ο τρόμος της Στάζι εισχώρησε σε κάθε πόρο των προσωπικών ζωών των ανατολικογερμανών. Αλλά είναι πράγματι έτσι ;

Όπως πολλές άλλες ταινίες που απεικονίζουν την βαναυσότητα των κομμουνιστικών καθεστώτων, το “οι ζωές των άλλων” , αποτυγχάνει να συλλάβει τον πραγματικό τους τρόμο. Πως ; Πρώτον, ο πυρήνας της υπόθεσης είναι ένας διεφθαρμένος υπουργός πολιτισμού, που θέλει να απαλλαχτεί από τον κορυφαίο θεατρικό συγγραφέα της ΛΔΓ,τον Georg Dreyman, έτσι ώστε να επιδιώξει ανεμπόδιστα μια σχέση με την σύντροφο του Dreyman, την ηθοποιό Christa-Maria. Με αυτό τον τρόπο, ο τρόμος που έχει χαραχτεί σε αυτή καθεαυτή την δομή του ανατολικογερμανικού συστήματος υποβιβάζεται σε ένα απλό προσωπικό καπρίτσιο. Αυτό που χάνεται είναι ότι το σύστημα δεν θα ήταν ούτε στο ελάχιστο λιγότερο τρομερό αν έλειπε η προσωπική διαφθορά του υπουργού, ακόμα και αν διευθύνονταν από αφοσιωμένους “έντιμους” γραφειοκράτες.
Εξίσου προβληματική είναι η απόδοση του πορτρέτου του Dreyman στο έργο. Εξιδανικεύεται από την αντίθετη πλευρά - ένας μεγάλος συγγραφέας , εξίσου ειλικρινής και πραγματικά αφοσιωμένος στο κομμουνιστικό σύστημα, συνδεόμενος ο ίδιος προσωπικά με τα κορυφαία πρόσωπα του καθεστώτος. (Μαθαίνουμε ότι η Margot Honnecker, η σύζυγος του ηγέτη του κόμματος, του έδωσε ένα βιβλίο του Solzhenitsyn το οποίο είναι αυστηρά απαγορευμένο για τους κοινούς θνητούς). Δεν μπορεί κάποιος παρά να ανακαλέσει μια έξυπνη “φόρμουλα” ζωής σε ένα σκληρό κομμουνιστικό καθεστώς : Από τα τρία χαρακτηριστικά - προσωπική ειλικρίνεια, πραγματική υποστήριξη του καθεστώτος και εξυπνάδα - ήταν δυνατό να συνδυάσεις μόνο τα δύο, ποτέ και τα τρία. Αν κάποιος ήταν ειλικρινής και υποστηρικτής , τότε δεν ήταν και πολύ έξυπνος . Αν κάποιος ήταν έξυπνος και υποστηρικτής τότε δεν ήταν ειλικρινής, Αν κάποιος ήταν ειλικρινής και έξυπνος, τότε δεν ήταν υποστηρικτής. Το πρόβλημα με τον Dreyman είναι ότι συνδυάζει και τα τρία χαρακτηριστικά.
Ας κάνω μερικές προφανείς ερωτήσεις : Αν ήταν τόσο ειλικρινής και ισχυρός συγγραφέας , πως και δεν είχε προβλήματα με το καθεστώς πολύ νωρίτερα ; Γιατί δεν θεωρούνταν το λιγότερο, έστω προβληματικός από το καθεστώς , με τις υπερβολές του να υπομένονται λόγω της διεθνούς φήμης του, όπως ήταν η περίπτωση με διάσημους συγγραφείς της ΛΔΓ όπως οι Bertolt Brecht, Heiner Muller και Christa Wolf; Η ταινία λαμβάνει χώρα το 1984 - τότε που ήταν αυτός το 1976 όταν η ΛΔΓ δεν άφηνε τον Wolf Biermann να γυρίσει πίσω μετά από τη περιοδεία του στη Δ.Γερμανία , κάτι που ώθησε όλους τους μεγάλους ανατολικογερμανούς συγγραφείς να υπογράψουν ένα υπόμνημα διαμαρτυρίας για αυτό το μέτρο.
Αντίστοιχα, κατά την διάρκεια μιας δεξίωσης στην αρχή του έργου, ένας αντιπολιτευόμενος του καθεστώτος αντιμετωπίζει ευθέως τον υπουργό πολιτισμού, χωρίς συνέπειες, αν κάτι τέτοιο ήταν δυνατόν , όπως υπονοεί το έργο, ήταν το καθεστώς πραγματικά τόσο τρομερό ; Τέλος, υπάρχει μια περίεργη νότα στην ιστορία που κατάφωρα αντιφάσκει την ιστορική πραγματικότητα. Σε όλες τις γνωστές υποθέσεις ενός παντρεμένου ζευγαριού όπου το ένα μέλος προδίδει το άλλο , ήταν πάντα ο άντρας που ήταν ο πληροφοριοδότης - στο “Ζωές”, είναι η γυναίκα, η Christa-Maria, που λυγίζει και προδίδει το σύζυγο.
Δεν οφείλεται αυτή η περίεργη διαστρέβλωση στο συγκαλυμένο ομοφυλοφιλικό τόνο του έργου ; Ο ήρωας της ταινίας , ο Gerd Wiesle, ένας πράκτορας της Στάζι που το καθήκον του είναι να “φυτεύει” πομπούς και να παρακολουθεί ότι κάνει το ζευγάρι, έλκεται από τον Dreyman. Είναι αυτή η έλξη που σταδιακά τον ωθεί να βοηθήσει τον Dreyman. Μετά το die Wende - το σημείο καμπής όταν το Τείχος πέφτει - ο Dreyman ανακαλύπτει τι συνέβαινε αποκτώντας πρόσβαση στο προσωπικό του αρχείο. Ανταποδίδει την αγάπη του Wiesler , κρυφά ακολουθώντας τον Wiesler ο οποίος τώρα δουλεύει ως ένας ταπεινός ταχυδρόμος. Η κατάσταση έτσι αντιστρέφεται , το θύμα παρακολούθησης τώρα γίνεται ο παρατηρητής. Στην τελευταία σκηνή της ταινίας, ο Wiesler μπαίνει σε ένα βιβλιοπωλείο ( το περίφημο Karl-Marx-Buchhandlung , στην οδό Στάλιν , φυσικά) και αγοράζει το νέο βιβλίο του συγγραφέα. Το “Η Σονάτα για έναν έντιμο άντρα”, και ανακαλύπτει ότι είναι αφιερωμένο σε αυτόν (με το όνομα του κρυφού κώδικα του ως πράκτορας της Στάζι). Έτσι, υποκύπτοντας σε μια σκληρή ειρωνεία, το τέλος του “Ζωές των Άλλων” ανακαλεί το περίφημο τέλος του “Καζαμπλάνκα” : Με την “απαρχή μια υπέροχης φιλίας” μεταξύ του Dreyman και του Wiesler, τώρα που το εμπόδιο μιας γυναίκας έχει βολικά φύγει από τη μέση - μια πραγματική πράξη θυσίας εφάμιλλης του Χριστού εκ μέρους της. (Δεν είναι να απορεί κανείς γιατί το όνομα της είναι Christa-Maria !).
Σε αντίθεση με αυτό το ειδύλλιο , η πολύ πιο επιφανειακή ανάδυση της ξέγνοιαστης νοσταλγικής κωμωδίας στο Good Bye Lenin! καλύπτει μια πολύ πιο στυγνή υποβόσκουσα πραγματικότητα (σηματοδοτημένη στην αρχή της ταινίας,με την βίαιη επιδρομή της Στάζι στο σπίτι της οικογένειας μετά την φυγή του συζύγου στη Δύση). Το δίδαγμα είναι λοιπόν πολύ πιο απεγνωσμένο από αυτό των “Ζωών” : Καμία ηρωική αντίσταση στο καθεστώς της ΛΔΓ δεν μπορεί να διατηρηθεί. Ο μόνος τρόπος να επιβιώσεις ήταν να αποδράσεις στην παράνοια, να αποκοπείς από την πραγματικότητα.
Το “Good Bye Lenin!” είναι η ιστορία ενός γιου, που η μητέρα του, μια ειλικρινής υποστηρίκτρια της ΛΔΓ, έχει μια καρδιακή προσβολή την νύχτα των διαδηλώσεων που έφεραν την κατάρρευση του καθεστώτος το 1991. Επιβιώνει, αλλά ο γιατρός της προειδοποιεί το γιο ότι οποιαδήποτε τραυματική εμπειρία μπορεί να προκαλέσει το θάνατο της. Με την βοήθεια ενός φίλου, σκηνοθετεί για την μητέρα του, η οποία έχει περιορισθεί πλέον στο δωμάτιο της, την ομαλή συνέχιση της ΛΔΓ : Κάθε απόγευμα , εκπέμπουν τα βιντεοσκοπημένα ψεύτικα νέα της ΛΔΓ. Προς το τέλος της ταινίας, ο ήρωας αναφέρει ότι το παιχνίδι εκτροχιάστηκε - η σκηνοθετημένη φαντασία για την ετοιμοθάνατη μητέρα έγινε μια εναλλακτική ΛΔΓ, επανιδρυμένη όπως θα έπρεπε να ήταν.
Εκεί βρίσκεται και το κύριο πολιτικό ερώτημα , πέρα από το μάλλον βαρετό θέμα της Ostalgie (που δεν είναι στην πραγματικότητα ένας καημός για την ΛΔΓ, αλλά η αναπαράσταση του πραγματικού που αποχωρίζεται από τον εαυτό του, η απόκτηση μιας απόστασης, η απο-τραυματοποίηση) : Ήταν αυτό το όνειρο μιας “εναλλακτικής ΛΔΓ” ενυπάρχον στη ΛΔΓ καθεαυτή ; Όταν ,στο τελευταίο πλαστό ρεπορτάζ, ο νέος ηγέτης της ΛΔΓ ( ο πρώτος αστροναύτης της ΛΔΓ) αποφασίζει να ανοίξει τα σύνορα, αφήνοντας τους δυτικογερμανούς να αποδράσουν από την καταναλωτική τρομοκρατία , την απέλπιδα βιοπάλη και τον ρατσισμό, είναι εμφανές ότι η ανάγκη για μια τέτοια ουτοπική φυγή είναι πραγματική.
Να το θέσω κάπως άγαρμπα, ενώ η Ostalgie, είναι ευρέως διαδεδομένη στη σημερινή Γερμανία χωρίς να προκαλεί προβλήματα ηθικής, κανείς (τουλάχιστον, μέχρι σήμερα) δεν μπορεί να φανταστεί να υιοθετήσει δημόσια μια ναζιστική νοσταλγία : ένα “Good Bye Hitler” αντί του “Good Bye Lenin” . Δεν είναι αυτό ενδεικτικό του γεγονότος ότι είμαστε ακόμα γνώστες της απελευθερωτικής δυνατότητας του κομμουνισμού, που, αν και διαστρεβλωμένος και τσακισμένος όπως ήταν , απουσίαζε από το φασισμό ; Τα ημι-μεταφυσικά “Θεοφάνεια” προς το τέλος της ταινίας (όταν η μητέρα, στην πρώτη της βόλτα έξω από το διαμέρισμα, βρίσκεται αντιμέτωπη ενώπιον ενός αγάλματος του Λένιν μετακινούμενο από ένα ελικόπτερο, όπου το τεντωμένο χέρι του φαίνεται να δείχνει απευθείας την ίδια) πρέπει λοιπόν να το πάρουμε πιο σοβαρά απ’ ότι μπορεί να φαντάζει.
Αυτό, φυσικά, με κανένα τρόπο δεν υπονοεί ότι το “Good Bye Lenin!” δεν έχει ελαττώματα. Το αδύνατο σημείο της ταινίας (όπως το ”η Ζωή είναι Υπέροχη” του Roberto Benigni) είναι ότι διατηρεί την ηθική της προστασίας μιας ψευδαίσθησης : Επηρεάζει δια μέσου μιας καρδιακής προσβολής υπό την μορφή ενός εκβιασμού έτσι ώστε να μας κάνει να αποδεχτούμε την ανάγκη της προστασίας της φαντασίας κάποιου ως ένα ύψιστο ηθικό καθήκον. Δεν υιοθετεί λοιπόν η ταινία τη θέση του Leo Strauss για την ανάγκη ενός “ειλικρινούς ψέματος” ; Είναι λοιπόν η απελευθερωτική δυνατότητα του κομμουνισμού μόνο ένα “ειλικρινές ψέμα” σκηνοθετημένο και διατηρημένο για τους αφελείς πιστούς, ένα ψέμα που αποτελεσματικά συγκαλύπτει την βάναυση κομμουνιστική εξουσία ; Εδώ , είναι η μητέρα, που είναι το “υποκείμενο που υποτίθεται ότι πιστεύει” : μέσω αυτής, και οι άλλοι διατηρούν την πίστη τους. (Η ειρωνεία είναι ότι είναι συνήθως η μητέρα που υποτίθεται φροντίζει και προστατεύει τα παιδιά από τη σκληρή πραγματικότητα).
Το δίδαγμα απ’ όλα αυτά ; Ακόμα περιμένουμε μια ταινία που θα παρέχει μια πλήρη περιγραφή του τρόμου της ΛΔΓ, μια ταινία που θα έκανε για την Στάζι ότι ο Varlam Shalamov, στο αξεπέραστο “Kolyma Tales” για το Γκούλαγκ.

πηγή:http://www.inthesetimes.com/article/3183/the_dreams_of_others/