McKenzie Wark - Η θεωρία του παίκτη για τη συνεργατική παραγωγή γνώσης

Ο McKenzie Wark πλέκει το εγκώμιο της Wikipedia ως ένα παράδειγμα ενός νέο είδους κοινωνικών σχέσεων, σαν ένα μοντέλο για την παραγωγή γνώσης εκτός του υποδείγματος του οικονομικού αγαθού….

Μια συνέντευξη στην Κορίννα Πατέλη για το republic.gr


Κορίννα Πατέλη: Πώς σας φαίνονται οι wiki καταχωρήσεις σχετικά με το ποιος είστε;

McKenzie Wark: Μόλις τώρα έριχνα μια ματιά. Διαβάζονται καλά. Είναι ουδέτερες και τα γεγονότα είναι σωστά, όσα, δηλαδή, περιμένει κάποιος σε μια καταχώρηση της wikipedia.

Κ.Π.: Κάνετε αναφορές στις καταχωρήσεις της wikipedia στο ακαδημαϊκό σας έργο;


K.W.: Τη wikipedia τη χρησιμοποιώ καθημερινά, ειδικά μέσα στην τάξη. Προτρέπω τους φοιτητές μου να κοιτάξουν πρώτα εκεί, αλλά μετά να διασταυρώσουν τα ευρύματά τους και με μια άλλη πηγή. Σε ορισμένα από τα μαθήματά μου τους αναθέτω ως εργασία να γράψουν ή να βελτιώσουν μια καταχώρηση της wikipedia.

Κ.Π.: Με τη χρησιμοποίηση όρων, όπως «πληροφορία» ή «χρήση» αποδίδετε οργανική λογική στη γνώση. Μεταχειρίζεστε όρους που συχνά χρησιμοποιούνται στην πρακτική-χρησιμοθηρική σκέψη. Αλλά η γνώση δεν είναι κάτι περισσότερο από ένα συνοθύλευμα πληροφοριών;


K.W.: Η γνώση είναι κάτι που μπορούμε να το ποσοτικοποιήσουμε και άρα να το εμπορευθούμε, όπως τα οικονομικά αγαθά. Κατά κάποιον τρόπο αυτό είναι καλό πράγμα. Αποτελεί βελτίωση από την κατάσταση του κρατικού μονοπωλίου του δικαιώματος της γνώσης. Ενδιαφέρομαι, ωστόσο, και για τους τρόπους με τους οποίους η πληροφορία υπερβαίνει τη μορφή του αγαθού. Οι τεχνικές της ψηφιακής αποθήκευσης και της μετάδοσης παρέχουν στην πληροφορία τη δυνατότητα να διαφύγει, τουλάχιστον εν μέρει, από τη σπανιότητα, προσφέροντας εξωλοκλήρου νέους τρόπους παραγωγής γνώσης και πολιτισμού από αυτήν.


Τέτοιου είδους παράδειγμα είναι και η wikipedia. Αποτελεί είδος οικονομίας της δωρεάς της εργασίας με την πληροφορία. Το κέρδος για όσους εργάζονται με ζήλο δεν είναι άλλο από το κύρος που αποκτούν στο πλαίσιο της κοινότητας της wikipedia. Αλλά η wikipedia είναι σίγουρα κάτι περισσότερο από ένα συνοθύλευμα πληροφοριών. Είναι ένα νέο είδος κοινωνικών σχέσεων. Είναι ένα μοντέλο για την παραγωγή γνώσης εκτός του υποδείγματος του οικονομικού αγαθού. Να σημειωθεί, όμως, ότι δεν βασίζεται σε ανθρώπους που αφιερώνουν το χρόνο τους έχοντας στο μυαλό τους ότι ασκούν φιλανθρωπικό έργο. Ο χρόνος που αφιερώνουν επιβραβεύεται με κάτι άλλο εκτός από χρήματα. Είναι μια τελείως διαφορετική πρακτική του τι δύναται να παρακινήσει τους ανθρώπους.


Κ.Π.: Θεωρείτε ότι παρόμοιου είδους (wiki) εγχειρήματα συμβάλλουν στο άνοιγμα της γνώσης;


K.W.: Στην εποχή μας, θα πρέπει κάποιος να ασχοληθεί λίγο πιο σοβαρά με αυτά τα πράγματα. Είναι καλό ότι οι άνθρωποι θέλουν να δημιουργήσουν όλες αυτές τις ιστοσελίδες και να προσφέρουν τόσο υλικό, αλλά σε πολλές περιπτώσεις απλά κάνουν το Google πλουσιότερο. Πουλά διαφημίσεις εκμεταλλευόμενο όλη αυτήν την εθελοντική εργασία. Θεωρώ ότι μερικές φορές, αντί να εξυμνούμε την εν λόγω κατάσταση, καλό θα ήταν να την μελετήσουμε υπό το πρίσμα μιας συνολικής κριτικής. Αυτό που αποκαλούσε ο Guy Debord «κοινωνία του θεάματος» φαντάζει τώρα σαν τις παλιές καλές μέρες. Τουλάχιστον ασχολήθηκε με την κατασκευή εικόνων που ίσως να θέλουμε να κοιτάξουμε. Σήμερα, πρέπει να φτιάξουμε τις δικές μας εικόνες. Αυτό είνα ένα από τα «μοντέλα εργασίας» της νέας διανυσματικής (vectoralist) τάξης πραγμάτων: μην κάνεις τίποτα, αλλά επίτρεψέ μας να εργαζόμαστε για τη διασκέδασή μας και παρόλα αυτά χρεωνέ μας με ενοίκιο γι΄αυτό!


Κ.Π.: Η wikipedia ως μέσον αλληλεπίδρασης θέτει περιορισμούς στους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να συνεισφέρουμε πληροφορίες;


K.W.: Φυσικά, και αυτό είναι που την κάνει τόσο καλή. Έλυσε ένα τεράστιο πρόβλημα. Στην αγγλική γλώσσα τουλάχιστον (γνωρίζω λιγότερα για τις υπόλοιπες γλώσσες), η κυρίαρχη μορφή της επικοινωνίας στο διαδίκτυο ήταν η συζήτηση. Η δημιουργία blogs επιδείνωσε την υπάρχουσα κατάσταση. Κοιτάχτε, δεν έχω τίποτα άλλο εναντίον της συζήτησης, εκτός από ότι παρέχει περιορισμένες δυνατότητες στην προσπάθεια παραγωγής γνώσης. Η Wikipedia προσέφερε μια τελείως διαφορετική πρακτική. Περιόρισε τη συζήτηση στις τελευταίες σελίδες και δημιούργησε ένα υπόδειγμα που είναι σε θέση να παράγει ένα είδος «ενημερωμένης ομόφωνα αποδεκτής πραγματικότητας». Δεν είναι αγνή δημοκρατία. Ορισμένες γνώμες στη wikipedia μετρούν περισσότερο από ότι άλλες, αλλά χρειάζεται να κερδίσει πρώτα κάποιος το σεβασμό των άλλων, προτού η γνώμη του αρχίσει πραγματικά να υπολογίζεται. Δεν μπορείς, έτσι απλά να το διασφαλίσεις. Δεν μπορείς να το εξαγοράσεις.


Αυτή, όμως, δεν είναι η απάντηση σε όλα. Πρέπει να αντιληφθούμε τη wikipedia σαν ένα παράδειγμα ενός συνόλου πρακτικών για τη συνεργατική παραγωγή γνώσης, οι περισσότερες εκ των οποίων δεν έχουν ακόμη επινοηθεί. Ξετυλίγεις, λοιπόν, τα επιχειρήματά σου στα blogs και καταχωρίζεις τις πληροφορίες που χρίζουν κοινής αποδοχής στη wikipedia. Τι άλλο; Αλλά τι γίνεται με τη συνεργατική ποιητική; Υπάρχει στη μουσική και στη μαζική κουλτούρα. Και η συνεργατική κριτική θεωρία; Αυτό είναι δύσκολο. Έκανα μια μικρή προσπάθεια να την προσεγγίσω με το βιβλίο μου για τη Θεωρία Παικτών (Gamer Theory). Επιχειρεί να συνδυάσει τη φωνή της ιδιοσυγκρασίας του συγγραφέα με την κοινόχρηστη παραγωγή κειμένων. Αυτό, όμως, είναι μόνο ένα παράδειγμα. Εμπρός, λοιπόν, ας επινοήσουμε και άλλα!


Κ.Π.: Η πίστη σας στη συνεργατική παραγωγή γνώσης, την αποκέντρωση και τις νέες πρακτικές συγγραφής υποδηλώνει ότι αυτόματα ανθίστανται σε κάθε είδους δύναμη. Πείτε μου για τη δύναμη. Καθίσταται αυτόματα απαρχαιωμένη η κριτική προσέγγιση της γνώσης σαν παιχνίδι; Και αν τα πράγματα έχουν έτσι, αποτελεί προϋπόθεση η κριτική κατανόηση της συνεργασίας για την ενασχόληση με τέτοιου τύπου πρακτικές;


K.W.: Δεν θα έθετα το ζήτημα ακριβώς έτσι, γιατί αυτό θα σήμαινε ότι θεωρώ τη δύναμη μόνο ως αρνητικό, σαν ένα είδος περιορισμού ή διαστρέβλωσης του φυσικού, του αληθινού ή του δίκαιου. Κοντολογίς, όπως ακριβώς τη θεωρούσε ο Ρουσσώ. Αντιθέτως, ο Φουκώ προτείνει να δούμε την εξουσία σαν κάτι θετικό. Σύμφωνα με το Φουκώ, υπάρχουν διαφορετικά είδη θετικής και παραγωγικής δύναμης. Εγώ, στην πραγματικότητα, συνδυάζω τις δύο προσεγγίσεις. Θεωρώ ότι το υπόδειγμα του οικονομικού αγαθού είναι πράγματι στρεβλωτικό και περιοριστικό, αλλά όχι όσον αφορά στη φυσική κατάσταση των πραγμάτων, αλλά αναφορικά με την ποικιλία των πιθανών δυνάμεων.


Η πληροφορία παγιδευμένη στη μορφή του οικονομικού αγαθού είναι, κατά μίαν έννοια, οντολογικά τυφλή, αλλά ούτως ή άλλως κάθε μορφή δύναμης επιβάλλει κάποιο είδος τύφλωσης. Θα είμαστε καλύτερα, όταν υπάρχουν περισσότερες της μίας μορφές δύναμης, περισσότεροι του ενός είδους περιορισμοί και στρεβλώσεις. Συνεπώς, επιχειρηματολογώ υπέρ της συνεργατικής παραγωγής γνώσης πέρα από τη θεώρησή της ως οικονομικού αγαθού, και όχι ως χρυσού δείκτη του τι είναι αληθινό, αλλά ως μιας πιθανής αντιθετικής μορφής δύναμης.


Σε μια «οικονομία της δωρεάς», οι συνεργατικές πρακτικές, πέρα από το υπόδειγμα του οικονομικού αγαθού, έχουν τη δική τους ιδιαίτερη ιστορία στις τάξεις των λογίων, των καλλιτεχνών και των χάκερς. Το ενδιαφέρον μου επικεντρώνεται στα κοινά των εν λόγω εμπειριών. Μια κριτική αποτίμησή τους, των περιορισμών και των δυνατοτήτων τους θα μας βοηθούσε να παράγουμε γνώση με διαφορετικό τρόπο. Τίθεται, λοιπόν, το ζήτημα της «αξίας» σε άλλη βάση. Πρέπει περισσότερο από ο,τιδήποτε άλλο να γίνουμε διαφορετικοί. Καλά πληροφορημένοι για τους άλλους και πληροφορημένοι με διαφορετικούς τρόπους.


Κ.Π.: Στο έργο σας, προσδιορίζετε την εμπορευματοποίηση ως τον πραγματικό εχθρό της αφθονίας, υποστηρίζοντας ότι το «έργο των χάκερς» την απελευθερώνει από την τεχνητή έλλειψη. Σίγουρα η έλλειψη δεν αποτελεί μόνο μια λειτουργία του υποδείγματος του οικονομικού αγαθού; Σίγουρα όλοι εμείς που έχουμε τη δυνατότητα πρόσβασης στο wiki δεν θα επιλύαμε το πρόβλημα του πώς παράγεται και δομείται η γνώση;


K.W.: Το μόνο πράγμα που πραγματικά δεν βρίσκεται σε έλλειψη, και αυτό εν μέρει, είναι η πληροφορία. Τώρα μόλις, ανακαλύπτουμε τις περίεργες οντολογικές της ιδιότητες: η κατοχή πληροφοριών από κάποιον δεν τις στερεί από κάποιον άλλο. Εδώ, λοιπόν, τίθενται τα θεμέλια ενός νέου είδους κοινωνικής σχέσης, γύρω από αυτό το σημείο της υπερβολής, όπου το οικονομικό αγαθό λειτουργεί πλέον ως τροχοπέδη αντί για ενδυναμωτής.


Αλλά και η ελεύθερη πληροφόρηση από μόνη της δεν αποτελεί λύση. Είναι και ζήτημα εκδημοκρατισμού της ικανότητας χρήσης της- το ονομάζω ικανότητα γνώσης. Γνώση είναι η πληροφορία στο κατάλληλο πλαίσιο, ως πρακτική. Θα διαχωρίζω την προαναφερθείσα θεώρηση της γνώσης από αυτό που ονομάζω «εκπαίδευση», το οποίο εξακολουθεί να βασίζεται στο μοντέλο της έλλειψης.Στις Ηνωμένες Πολιτείες ειδικότερα, η εκπαίδευση είναι ένα αγαθό πολυτελείας. Η πρόσβαση σε αυτήν είναι εξαιρετικά περιορισμένη. Συνεπώς, πρωτοβουλίες σαν τη wikipedia, ίσως αποτελούν αναγκαίο βήμα, αλλά σίγουρα όχι αρκετό. Δεν φανταζόμαστε ακόμα μια γενικευμένη πρακτική γνώσης γύρω από αυτήν.


Κ.Π.: Πώς αποτυπώνεται στο έργο σας το άτομο, ο χάκερ; Από πού εκπηγάζει η σχετική αυτονομία και κυριαρχία που προσδίδετε στο άτομο ως χάκερ; Έχει γεννηθεί ελεύθερος/η από το ζυγό του κεφαλαίου; Πώς η αντίληψή της διέφυγε από τα πλοκάμια της γλώσσας, ώστε να απελευθερωθεί πραγματικά; Πώς θα μπορούσε μια εξηντάχρονη Ελληνίδα γεννημένη και μεγαλωμένη στην Αθήνα να ανήκει πραγματικά στη συνομοταξία των χάκερς;


K.W.: Θα ήθελα αφαιρέσω το μυστήριο γύρω από τον όρο «χάκερ» και να τον γενικεύσω. Ο χάκερ δημιουργεί γνώση, ή ακόμα και πολιτισμό σε οποιαδήποτε μορφή, ενδεχομένως στον προγραμματισμό, αλλά και στη μουσική, ακόμα και στη βιοτεχνολογία. Ο διαχωρισμός της εργασίας μάς ωθεί να φανταζόμαστε ότι όλοι αυτοί είναι ξεχωριστοί κόσμοι, χωρίς να υπάρχει κανένα συνδετικό στοιχείο μεταξύ τους. Ο καθένας διαθέτει τη δική του κουλτούρα και υποκουλτούρες. Οι προγραμματιστές δεν έχουν, συνήθως, καμιά σχέση με τους μουσικούς και οι μουσικοί με τους συγγραφείς και ου το κάθ’ εξής.


Όσον αφορά, όμως, στο υπόδειγμα του οικονομικού αγαθού, όλα αυτά τα είδη «έργου των χάκερς» είναι ισοδύναμα, και αυτό που τα καθιστά ισοδύναμα είναι η πνευματική ιδιοκτησία. Χ ποσότητα των αντιγράφων ενός έργου μου αξίζουν όσο Υ ποσότητα των πατεντών κάποιου άλλου. Συνεπώς, θεωρώ ότι έχουμε κοινό συμφέρον, ακόμα και εκεί που η κουλτούρα μας διαφέρει.


Ο χάκερ είναι αυτόνομος μόνο υπό μία έννοια, μόνο κατά τη διάρκεια που μπαίνει παράνομα στο δίκτυο, τη στιγμή της δημιουργίας, κάθε τέτοιου είδους πράξη δημιουργίας προέρχεται και επιστρέφει σε μία σημαντική συλλογική δουλειά. Είναι το προϊόν αυτού που ο Μαρξ αποκαλούσε «γενική διάνοια», αν και εγώ δεν χρησιμοποιώ αυτόν τον όρο.


Κ.Π.: Πώς καθορίζουν οι δομικές ανισότητες την πρόσβαση στη συνομοταξία των χάκερς. Ποια είναι τα προαπαιτούμενα για να γίνει κάποιος χάκερ;


K.W.: Ο καθένας είναι χάκερ με την οντολογική έννοια. Ο καθένας δημιουργεί κάτι καινούριο από το παλιό, και το έργο των χάκερ αποδεσμεύει την πραγματικότητα από την ιδιοκτησία. Δεν στρέφονται, όμως, όλοι προς την πνευματική ιδιοκτησία. Οι χάκερς ως ομάδα προσδιορίζονται από τη σχέση του έργου τους ορόμενου ως γενική κοινωνική δραστηριότητα και της πνευματικής ιδιοκτησίας, η οποία αναγνωρίζει ορισμένους μόνο χάκερς και όχι άλλους.


Άρα οι χάκερς είναι μια προνομιούχος τάξη. Οι χάκερς ωστόσο, σε γενικές γραμμές, δεν διαθέτουν τα μέσα για να συνειδητοποιήσουν την πραγματική αξία του τι κάνουν (κάνουμε). Πρέπει να πουλήσουμε ή να εκχωρήσουμε την πνευματική ιδιοκτησία μας σε άλλους, στους ιδιοκτήτες των μέσων πραγματοποίησης της αξίας. Τους αποκαλώ διανυσματική τάξη. Είναι οι ιδιοκτήτες των χώρων όπου αποθηκεύονται, επικοινωνούνται ή αποκτούν οι πληροφορίες υλική υπόσταση.


Κ.Π.: Συμφωνείτε με όσους υποστηρίζουν ότι η σύγχρονη μαζικά παραγόμενη αλληλεπίδραση με την οποία λειτουργεί το διαδίκτυο δομεί τη διαδικτυακή επικοινωνία; Θεωρείτε ότι η αλληλεπίδραση (ένας συνδυασμός γλώσσας, οπτικής γλώσσας και ου το κάθ’ εξής) μέσω της οποίας παράγεται και συγκεντρώνεται η γνώση επηρεάζει το «έργο» των χάκερς;


K.W.: Ναι, αλλά μόνο εν μέρει. Το πλαίσιο στο οποίο κάποιος εργάζεται, θέτει τα όρια του τι μπορεί να κάνει. Αλλά (για να παραφράσω τον Deleuze, ο οποίος παραφράζει το Spinoza), ποιος είναι σε θέση να γνωρίζει τι πραγματικά μπορεί να κάνει ένας χακερ; Ποιος γνωρίζει τις δυνατότητες μιας αλληλεπίδρασης μέχρι κάποιος να ασχοληθέι μαζί της; Να προσπαθήσει, ίσως, να τη διασπάσει; Να τη μεταχειριστεί από αισθητικής άποψης και λειτουργικής;


Για ΄μένα το πρόβλημα έγκειται, περισσότερο μάλλον, στο υπόδειγμα του οικονομικού αγαθού παρά στον τρόπο επικοινωνίας. Η θεώρηση της πληροφορίας ως αντικειμένου και άρα ως αντικείμενο ανήκει σε κάποιον αποτελεί παρεξήγηση του τι πράγματι είναι η πληροφορία και τι δύναται να επιτύχει.


Κ.Π.: Με την αναφορά της λέξης «παιχνίδι» στον τίτλο του νέου σας βιβλίου τοποθετείτε το έργο σας εντός ενός πολύ διαφορετικού επιστημολογικού παραδείγματος. Γιατί δεν αποφεύγετε τη «θεωρία παιγνίων» και δεν χρησιμοποιείτε τη λέξη «play (παιχνίδι)»;


K.W.: Στην πραγματικότητα, το βιβλίο ασχολείται με τη θεωρία παικτών και όχι με τη θεωρία παιγνίων, την οποία θεωρώ ως κάτι τελείως αντίθετο. Αναφέρεται στην ποιότητα, την υποκειμενικότητα και το προσωρινό- όλα όσα, δηλαδή, αφήνει απ’ έξω η θεωρία παιγνίων. Το θεωρητικό υπόβαθρο του συγκεκριμένου βιβλίου αποτελούν οι Huizinga, Bataille, Callois, Debord και Perec. Δεν θέλω, όμως, να προσδώσω προνομιούχο θέση στη λέξη «play (παιχνίδι)» σε αντίθεση με τη λέξη «game». Δεν νομίζω ότι κάτι τέτοιο έχει «θέση στο παιχνίδι». Η στρατιωτική βιομηχανία διασκέδασης έχει σφετεριστεί τη λέξη «play (παιχνίδι)», όπως ακριβώς και τη λέξη «game», κυρίως υπό τη σκέπη της «δημιουργικότητας», η οποία θεωρείται πλέον πηγή παραγωγικότητας.


Βασικά, υποστηρίζω ότι σε έναν κόσμο, ο οποίος ομοιάζει όλο και περισσότερο με παιχνίδι, στο οποίο όλοι ανταγωνιζόμαστε ο ένας τον άλλο, είτε στον εργασιακό χώρο μας, είτε στον ελέυθερο χρόνο μας, ακόμα και στην ερωτική ζωή μας, αυτό που πραγματικά διακρίνει τα παιχνίδι των ηλεκτρονικών υπολογιστών είναι ότι είναι το μόνο μέρος, όπου ο αγώνας διεξάγεται επί ίσοις όροις και ο αγωνιστικός χώρος είναι όντος επίπεδος. Εκεί, η νεο-φιλελεύθερη ιδεολογία της «δίκαιης μεταχείρισης» αποτελεί «πραγματοποιημένη ουτοπία», αλλά σε αυτόν το λόγο βασίζεται και η κριτική της αποτυχίας της νεο-φιλελεύθερης ζωής να ανταποκριθεί στις υποσχέσεις της.


Διαβάστε ακόμα


Η θεωρία του παίκτη (Gamer theory)


Συνέντευξη του McKenzie Wark στο First Monday