Παιδιά, κάτω από τα όρια της φτώχειας, παιδιά στη σκιά της φτώχειας

29.06.08

ΦΤΩΧΑ ΤΟ 23% ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Οι διαστάσεις της παιδικής φτώχειας στις χώρες της ΕΕ και στην ΕλλάδαΠερίπου 50 εκατομμύρια παιδιά του ανεπτυγμένου κόσμου των χωρών του ΟΟΣΑ ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, όπως αναφέρεται στις εκθέσεις της UNICEF (2005, 2007). Παρά το γεγονός ότι στις περισσότερες ανεπτυγμένες χώρες από το 1950 και μετά διπλασιάστηκε ή υπερδιπλασιάστηκε το εθνικό εισόδημα, ένα σημαντικό ποσοστό των παιδιών ζουν σε οικογένειες τόσο φτωχές ώστε να απειλείται η υγεία τους, αλλά και η ανάπτυξή τους. Ένα ακόμα μεγαλύτερο ποσοστό ζει στη σκιά της σχετικής φτώχειας. Οι ελάχιστες φυσικές ανάγκες τους αντιμετωπίζονται, αλλά τα παιδιά αυτά στερούνται από δραστηριότητες και παροχές που θεωρούνται αυτονόητα για τα υπόλοιπα παιδιά της ηλικίας τους.Ιδιαίτερα στην Ελλάδα η ανάγκη για μελέτη σε βάθος του φαινομένου της παιδικής φτώχειας καθίσταται επιτακτική, καθώς το πρόβλημα τα τελευταία έτη φαίνεται να βρίσκεται σε φάση διεύρυνσης και να αγγίζει το 23% των παιδιών ηλικίας έως 17 ετών. Ειδικότερα, καταγράφεται μία μετατόπιση των ποσοστών παιδικής φτώχειας σε υψηλότερα επίπεδα μετά το 2002. Επιπλέον, αντίθετα με ό,τι συνέβη στις περισσότερες άλλες χώρες της ΕΕ, το ποσοστό των παιδιών έως 15 ετών που ζουν κάτω από τη γραμμή φτώχειας στην Ελλάδα αυξήθηκε κατά τρεις εκατοστιαίες μονάδες το 2006 φθάνοντας το 22%, έναντι 19% το 2005. Με βάση το ποσοστό αυτό, περίπου 380 χιλιάδες παιδιά ηλικίας έως 15 ετών ή περίπου 450 χιλιάδες παιδιά έως 17 ετών βρίσκονται στην Ελλάδα κάτω από το χρηματικό όριο της σχετικής φτώχειας. Το ποσοστό αυτό είναι πλέον το υψηλότερο στις χώρες της ΕΕ-15, με εξαίρεση την Ιταλία, την Ισπανία και το Ην. Βασίλειο.
Τα στοιχεία αυτά περιέχονται σε πρόσφατη πολυσέλιδη μελέτη του Θεόδωρου Μητράκου -ίσως η μοναδική ελληνική που εξετάζει το πρόβλημα της παιδικής φτώχειας στην Ελλάδα τόσο πολύπλευρα και διεξοδικά. Η «Εποχή» δημοσιεύει το λιγότερο προβεβλημένο από τον Τύπο, αλλά όχι λιγότερο ενδιαφέρον μέρος της μελέτης, εκείνο όπου οι διαπιστώσεις συνοδεύονται και από προτάσεις πολιτικής.

Επιμέλεια: Θεανώ Ποτήρη

ΤουΘεόδωρου Μητράκου*

Διαπιστώσεις και προτάσεις πολιτικήςΕίναι προφανές ότι οι διαστάσεις του προβλήματος της παιδικής φτώχειας είναι άμεσα συνδεδεμένες με το μέγεθος του κοινωνικού κράτους και την αποτελεσματικότητα των κοινωνικών δαπανών. Αξίζει λοιπόν να σημειωθεί ότι η συμβολή των δημοσιονομικών μέτρων και των κοινωνικών δαπανών στη μείωση της παιδικής φτώχειας στην Ελλάδα είναι εξαιρετικά περιορισμένη σε σύγκριση με την πλειονότητα και τον μέσο όρο των χωρών της ΕΕ. Παρά τη σημαντική αύξηση των κοινωνικών δαπανών ως ποσοστού του ΑΕΠ στην Ελλάδα κατά την τελευταία δεκαετία (από 20,5% το 1996 σε 24,2% το 2005, έναντι 27,8% για την ΕΕ-15 και 27,2% για την ΕΕ-27), η παιδική φτώχεια επιδεικνύει εντυπωσιακή σταθερότητα και πιθανότατα έχει πρόσφατα διευρυνθεί. Ειδικότερα, το σύνολο των δαπανών αυτών μείωσε στην Ελλάδα τις διαστάσεις της φτώχειας των παιδιών έως 15 ετών (στοιχεία EU-SILC 2006) μόλις κατά 4 εκατοστιαίες μονάδες (από 26% σε 22%) έναντι αντίστοιχης μείωσης κατά 16 εκατοστιαίες μονάδες (από 35% σε 19%) για το σύνολο των χωρών της ΕΕ. Εξάλλου, με βάση την πρόσφατη έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στις χώρες της ΕΕ οι κοινωνικές δαπάνες (εκτός από τις συντάξεις) κατά μέσον όρο μειώνουν τον κίνδυνο φτώχειας για τα παιδιά από 0-17 ετών κατά 44%. Στην Ελλάδα το ποσοστό αυτό δεν ξεπερνά το 13% και είναι το μικρότερο από όλες τις χώρες της ΕΕ. Ορισμένες επισημάνσεις θα πρέπει να γίνουν ως προς την περιορισμένη αποτελεσματικότητα των παροχών του κατακερματισμένου κοινωνικού κράτους πρόνοιας στη μείωση της παιδικής φτώχειας στην Ελλάδα. Κατ’ αρχάς, ο αναδιανεμητικός ρόλος των κοινωνικών παροχών είναι γενικά μεγαλύτερος στις χώρες που δαπανούν ένα μεγαλύτερο μέρος του ΑΕΠ σε αυτού του είδους τις παροχές. Στην περίπτωση της Ελλάδος το μέγεθος του κοινωνικού κράτους δεν είναι σαφώς προσδιορισμένο. Μετά την πρόσφατη αναθεώρηση του ΑΕΠ της χώρας το μερίδιο των κοινωνικών δαπανών ανήλθε το 2005 στο 24,2% του ΑΕΠ, δηλαδή τρεις περίπου εκατοστιαίες μονάδες κάτω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Ωστόσο, υπάρχουν και ορισμένοι άλλοι σημαντικοί παράγοντες, πέρα από το ύψος των διαθέσιμων πόρων, που επηρεάζουν το τελικό αποτέλεσμα. Τέτοιοι καθοριστικοί παράγοντες είναι ο τρόπος κατανομής των κοινωνικών παροχών μεταξύ των διαφορετικών μορφών μεταβιβάσεων, καθώς και ο βαθμός στόχευσης των επιμέρους παροχών. Ειδικότερα, ο σημαντικότερος τύπος κοινωνικής μεταβίβασης στις χώρες της ΕΕ είναι οι συντάξεις, των οποίων η συμβολή στη μείωση της παιδικής φτώχειας, όπως είναι φυσικό, είναι περιορισμένη. Πράγματι, από τις 16 εκατοστιαίες μονάδες που μειώνουν την παιδική φτώχεια το σύνολο των κοινωνικών δαπανών στις χώρες της ΕΕ, μόνο 2 από αυτές μπορούν να αποδοθούν στην παρουσία των συντάξεων ενώ οι υπόλοιπες 14 αποδίδονται στις μη συνταξιοδοτικές κοινωνικές παροχές, όπως είναι τα κοινωνικά επιδόματα (ανεργίας, αναπηρίας, πρόνοιας, ασθένειας, στέγασης, οικογενειακά κ.ά.). Στην περίπτωση της Ελλάδας ο ρόλος των συνταξιοδοτικών δαπανών είναι σημαντικός καθώς 2 από τις 4 εκατοστιαίες μονάδες μείωσης της παιδικής φτώχειας λόγω των κοινωνικών δαπανών, οφείλονται στις συντάξεις. Όπως τονίστηκε και πριν, αυτό ερμηνεύεται τόσο από τη δομή της ελληνικής οικογένειας (συχνή παρουσία εγγονών και παππούδων/γιαγιάδων στο ίδιο νοικοκυριό) όσο και από τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις που ενισχύουν τις χρηματικές και σε είδος μεταβιβάσεις μεταξύ των μελών του ευρύτερου οικογενειακού περιβάλλοντος. Από τις μη συνταξιοδοτικές κοινωνικές δαπάνες μόλις το 12,7% αυτών (που ισοδυναμεί με το 6,3% του συνόλου των κοινωνικών δαπανών ή με 1,5% του ΑΕΠ) έχει στην Ελλάδα ως στόχο την οικογένεια και τα παιδιά. Επιπλέον, και το πρόβλημα της στόχευσης των τελευταίων είναι υπαρκτό, καθώς είναι χαρακτηριστικό ότι το πλουσιότερο 10% του πληθυσμού στη χώρα μας λαμβάνει το 12,9% των οικογενειακών επιδομάτων (στοιχεία EU-SILC). Το γεγονός ότι ένα σημαντικό μερίδιο των οικονομικών ενισχύσεων προς τις οικογένειες με παιδιά δεν κατευθύνεται προς τις φτωχότερες από αυτές, καθώς η παροχή των ενισχύσεων είναι ανεξάρτητη από το εισόδημα της οικογένειας (επίδομα τρίτου παιδιού, πρόσθετο αφορολόγητο ποσό για το τρίτο παιδί, επίδομα πολυτέκνων κ.ά.), έχει ως αποτέλεσμα να είναι περιορισμένη η συμβολή τους στην αντιμετώπιση της παιδικής φτώχειας. Έτσι, τελικά δεν διασφαλίζεται ένα ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης των φτωχών νοικοκυριών με παιδιά, ενώ ο κατακερματισμός και η γραφειοκρατία του συστήματος παροχών είναι πιθανό να δημιουργούν εκ των πραγμάτων διακρίσεις μεταξύ διαφορετικών κατηγοριών δικαιούχων. Κατά συνέπεια η ενίσχυση και η βελτίωση της στόχευσης των κοινωνικών παροχών προς τις οικογένειες με παιδιά και με σχετικά μεγαλύτερη οικονομική ανάγκη είναι προφανές ότι μπορεί να βελτιώσει σημαντικά την αποτελεσματικότητα των παροχών αυτών ως προς τη μείωση της παιδικής φτώχειας και να περιορίσει τις διευρυνόμενες διαστάσεις αυτού του φαινομένου.Τα ευρήματα της παρούσας μελέτης οδηγούν σε ορισμένα ακόμη προφανή συμπεράσματα σχετικά με την ανάγκη χάραξης πιο αποτελεσματικής πολιτικής για την καταπολέμηση της παιδικής φτώχειας στην Ελλάδα. Π.χ., εφόσον τα αποτελέσματα της ανάλυσης δείχνουν ότι το χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης του υπευθύνου του νοικοκυριού είναι στενά συνδεδεμένο με καταστάσεις παιδικής φτώχειας και συνεπώς αποφασιστικός παράγοντας για τη μεταβίβασή της από γενιά σε γενιά, είναι προφανές ότι η άσκηση πολιτικής που θα αποσκοπεί στη βελτίωση του εκπαιδευτικού επιπέδου κυρίως των φτωχότερων τμημάτων του πληθυσμού είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα οδηγήσει μακροχρόνια στον περιορισμό της παιδικής φτώχειας. Στους επιμέρους στόχους της εν λόγω πολιτικής είναι δυνατόν να συμπεριλαμβάνονται η μείωση της σχολικής διαρροής, η αύξηση των ετών υποχρεωτικής εκπαίδευσης, η βελτίωση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών (ενισχυτική διδασκαλία, μείωση χαμένων διδακτικών ωρών κ.λπ.), η ενθάρρυνση της συμμετοχής των φτωχότερων τμημάτων του πληθυσμού και των παιδιών τους στις μη υποχρεωτικές βαθμίδες της εκπαίδευσης, καθώς και ο περιορισμός της σημασίας της παραπαιδείας ως μέσου για την εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Επιπλέον, με βάση τα ευρήματα της μελέτης εκτιμάται ότι ο περιορισμός της ανασφάλιστης εργασίας και η ταχύτερη ένταξη των οικονομικών μεταναστών στην κοινωνική και οικονομική ζωή της χώρας, πέρα από τις άλλες θετικές συνέπειες που θα έχουν, πιθανότατα θα αμβλύνουν τις διαστάσεις της παιδικής φτώχειας. Ανάλογο θα είναι το αποτέλεσμα της άσκησης πολιτικής που θα συμβάλλει στην αύξηση της απασχόλησης και της απασχολησιμότητας των μελών του νοικοκυριού και θα διευκολύνει την ένταξή τους στην αγορά εργασίας. Όπως προέκυψε από την ανάλυση της μελέτης, μια ισχυρή και αρνητική σχέση διαγράφεται μεταξύ της πιθανότητας της παιδικής φτώχειας και της απασχόλησης του υπευθύνου, της συζύγου και των άλλων μελών του νοικοκυριού. Κατά συνέπεια, είναι σχεδόν βέβαιο ότι η χάραξη πολιτικής που με οποιοδήποτε τρόπο θα ενισχύσει την προσβασιμότητα των νεαρών ζευγαριών με παιδιά στην αγορά εργασίας και στην απασχόληση θα συμβάλει καθοριστικά στην αποτροπή καταστάσεων παιδικής φτώχειας. Παραδείγματα μέτρων πολιτικής προς την κατεύθυνση αυτή είναι, η ενίσχυση των υποδομών προσχολικής και σχολικής φροντίδας (παιδικοί σταθμοί, ολοήμερο σχολείο κ.ά.), η προσαρμογή των γνώσεων και δεξιοτήτων των νέων στις ανάγκες της αγοράς (επαγγελματική κατάρτιση, ενίσχυση της προσαρμοστικότητας της επίσημης εκπαίδευσης στα αντικείμενα με αυξημένη ζήτηση κ.ά.), η καλύτερη σύζευξη προσφοράς και ζήτησης στην αγορά εργασίας (πληροφόρηση, εκσυγχρονισμός ΟΑΕΔ κ.ά.).Από τον έντονο προβληματισμό που έχει αναπτυχθεί κυρίως τα τελευταία χρόνια σε σχέση με τον ορισμό της παιδικής φτώχειας προκύπτει ότι το ζήτημα αυτό είναι ιδιαίτερα σύνθετο και πολυδιάστατο, ενώ η κατανόηση και η αντιμετώπισή του απαιτούν το συνδυασμό πολλαπλών διαστάσεων και αντίστοιχων παραμέτρων. Η διάσταση των οικονομικών παραμέτρων που αφορά το εισόδημα του νοικοκυριού, τους τυχόν άλλους πόρους που διαθέτει και τις οικονομικές ενισχύσεις που λαμβάνει, την καταναλωτική του δαπάνη ή και τον πλούτο του είναι σημαντική. Ωστόσο, πολλές ακόμη σημαντικές διαστάσεις του φαινομένου θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη τόσο στην ανάλυση της παιδικής φτώχειας όσο και, κυρίως, στην άσκηση της πλέον ενδεδειγμένης πολιτικής για την επιτυχή αντιμετώπισή της. Μεταξύ αυτών είναι οι συνθήκες διαβίωσης και η ποιότητα ζωής στο νοικοκυριό, η πρόσβαση των μελών του σε δημόσιες κοινωνικές υπηρεσίες (υγεία, εκπαίδευση, αναψυχή κ.ά.), η υγεία τους και η ασφάλεια που νιώθουν, η παρουσία και των δύο γονέων, οι οικογενειακές και κοινωνικές τους σχέσεις. Σε κάθε περίπτωση το πρόβλημα του ορισμού και της παρακολούθησης της παιδικής φτώχειας στη χώρα μας θα πρέπει να αντιμετωπιστεί συνολικά, έτσι ώστε να τεθούν στόχοι, να ελεγχθεί η πρόοδος και να αξιολογηθεί η ασκούμενη πολιτική. Στην κατεύθυνση αυτή, η έκθεση της UNICEF (2005) παροτρύνει τα κράτη να εστιάσουν την έρευνα και τη διαμόρφωση της πολιτικής τους στην σχέση μεταξύ των ευρύτερων παραγόντων που προσδιορίζουν την οικονομική ευημερία των παιδιών: δηλαδή, της οικογένειας, της αγοράς και του κράτους. Στο ίδιο πλαίσιο, η πρόσφατη έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (European Commission, 2008) επισημαίνει ότι οι εθνικοί ποσοτικοί στόχοι που τίθενται για τη μείωση της παιδικής φτώχειας πρέπει να βασίζονται στη διερεύνηση του φαινομένου αυτού και στη διαπίστωση των αιτιών του σε κάθε χώρα. Η πρόοδος που έχει σημειωθεί στις επιμέρους χώρες πρέπει να αξιολογείται σε σχέση με τους στόχους που έχουν τεθεί και την ανάλυση όχι μόνο της οικονομικής αλλά και των άλλων διαστάσεων της παιδικής φτώχειας και της ευημερίας των παιδιών όπως είναι: η υλική αποστέρηση, η κατοικία, η υγεία, η έκθεση σε κινδύνους και επικίνδυνες συμπεριφορές, η κοινωνική συμμετοχή και το οικογενειακό περιβάλλον, η εκπαίδευση και το τοπικό περιβάλλον, κ.ά.Εν κατακλείδι, ο περιορισμός του κινδύνου της παιδικής φτώχειας θα πρέπει πλέον να τεθεί στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της κοινωνικής πολιτικής στην Ελλάδα. Σ’ αυτή την προσπάθεια πρέπει να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη η πολυδιάστατη έννοια του φαινομένου. Η σχετική υστέρηση για τα παιδιά που βρίσκονται σε κατάσταση φτώχειας δεν εξαντλείται στην έλλειψη επαρκούς εισοδήματος και συνεπώς απαιτείται πολύπλευρη δράση προς την κατεύθυνση όχι μόνο της αύξησης των χρηματικών κοινωνικών δαπανών αλλά και της παροχής υπηρεσιών (παιδεία, υγεία, κοινωνική ασφάλιση, πολιτισμός κ.λπ.) και της διευκόλυνσης της πρόσβασης των οικογενειών τους σε κοινωνικές υπηρεσίες, αλλά και, κυρίως, σε πιο ποιοτικές θέσεις στην αγορά εργασίας. Με άλλα λόγια, απαιτείται συντονισμένη δράση που θα αφορά τη στήριξη του οικογενειακού εισοδήματος τόσο μέσα όσο και έξω από την αγορά εργασίας, τις κοινωνικές δαπάνες, τις κοινωνικές επενδύσεις και τη μη εισοδηματική κοινωνική βοήθεια σε είδος, ώστε να προκύψουν και οι σχετικές συνέργειες.


*Ο Θόδωρος Μητράκος εργάζεται στη Διεύθυνση Οικονομικών Μελετών της Τράπεζας της Ελλάδος.(Το άρθρο απηχεί τις απόψεις του συγγραφέα και όχι κατ’ ανάγκην της ΤτΕ)

«Γραμμή φτώχειας»
Στις αναπτυγμένες χώρες ένα άτομο θεωρείται φτωχό όταν το εισόδημά του δεν επαρκεί για να του εξασφαλίσει ένα επίπεδο διαβίωσης συνεπές με τις συνήθειες και τα πρότυπα της συγκεκριμένης κοινωνίας στην οποία ζει. Όπως είναι φανερό, η έννοια της σχετικής φτώχειας δέχεται την ύπαρξη όχι μόνο βιολογικών αναγκών αλλά και κοινωνικών και πολιτιστικών, που μέχρι ένα βαθμό «ολοκληρώνουν» το άτομο και το καθιστούν παραγωγικό μέλος της κοινωνίας. Έτσι, η σχετική θεώρηση της φτώχειας δίνει έμφαση στην οικονομική ανισότητα μεταξύ των μελών μιας κοινωνικής ομάδας, σε αντίθεση με την απόλυτη, που δίνει έμφαση στην οικονομική ανεπάρκεια. Με βάση την έννοια της σχετικής φτώχειας και τον ορισμό αυτό, η γραμμή φτώχειας ορίζεται ως το 60% της διαμέσου της κατανομής των εισοδημάτων για το σύνολο του πληθυσμού κάθε χώρας Αφού έχει οριστεί η γραμμή φτώχειας, είναι πλέον εύκολο να χαρακτηριστεί ένα άτομο ως «φτωχό» όταν το εισόδημά του είναι χαμηλότερο από το όριο της γραμμής φτώχειας, και αντίστοιχα ως «μη φτωχό» αν το εισόδημά του είναι υψηλότερο από το όριο αυτό (Η διάμεσος τιμή αντιστοιχεί στο εισόδημα του «μεσαίου» ατόμου ή νοικοκυριού πάνω από το οποίο βρίσκεται το 50% του πληθυσμού, όσο δηλαδή και κάτω από αυτό).

Ομάδες υψηλού κινδύνου παιδικής φτώχειας

Ιδιαίτερα υψηλό κίνδυνο παιδικής φτώχειας σε σχέση με τον τόπο της κατοικίας και τη σύνθεση του νοικοκυριού αντιμετωπίζουν τα νοικοκυριά με παιδιά που κατοικούν σε αγροτικές περιοχές και είναι πολυμελή. Επιπλέον, ιδιαίτερα δραματικές διαστάσεις λαμβάνει η παιδική φτώχεια για τα παιδιά που ζουν με τον ένα μόνο από τους δύο γονείς. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην περίπτωση αυτή οι δείκτες σχετικής συγκέντρωσης της παιδικής φτώχειας υπερτετραπλασιάζονται σε σύγκριση με το σύνολο των νοικοκυριών με παιδιά, με βάση τις δύο κατανομές της δαπάνης. Από την ανάλυση των δημογραφικών και άλλων χαρακτηριστικών του υπευθύνου του νοικοκυριού, ως ομάδες υψηλού κινδύνου παιδικής φτώχειας προκύπτουν τα νοικοκυριά με αρχηγό οικονομικό μετανάστη ή άτομο ηλικίας έως 34 ετών. Επιπλέον, καταγράφεται ισχυρή αρνητική συσχέτιση μεταξύ του κινδύνου παιδικής φτώχειας και του επιπέδου εκπαίδευσης του υπευθύνου του νοικοκυριού. Όσο χαμηλότερο είναι το επίπεδο εκπαίδευσης τόσο υψηλότερες τιμές λαμβάνει ο δείκτης του σχετικού κινδύνου παιδικής φτώχειας. Ανάλογα συμπεράσματα ισχύουν εάν ο κίνδυνος παιδικής φτώχειας συνδυαστεί με το επίπεδο εκπαίδευσης όχι μόνο του υπευθύνου, αλλά και του άλλου γονέα που ζει στο νοικοκυριό. Και στην περίπτωση αυτή καθώς αυξάνεται το εκπαιδευτικό επίπεδο οποιουδήποτε από τους δύο γονείς, ο σχετικός κίνδυνος παιδικής φτώχειας μειώνονται εξαιρετικά. Ως προς την κατάσταση απασχόλησης του υπευθύνου του νοικοκυριού από πλευράς απασχόλησης, ο σχετικός κίνδυνος παιδικής φτώχειας είναι ιδιαίτερα αυξημένος για όσους βρίσκονται εκτός εργατικού δυναμικού ή είναι άνεργοι. Όταν ο υπεύθυνος του νοικοκυριού είναι εργαζόμενος, ο κίνδυνος αυτός αυξάνεται δραστικά για τους απασχολουμένους στον πρωτογενή τομέα (ή τους ασφαλισμένους στον ΟΓΑ) και στον κλάδο των κατασκευών, τους ανειδίκευτους εργάτες και τους απασχολουμένους σε χειρωνακτικά επαγγέλματα, καθώς και για όσους εργάζονται σε περιστασιακή εργασία ή σύμβαση ορισμένου χρόνου/έργου και είναι ανασφάλιστοι ή απασχολούνται μόνο μερικώς.